 |
| Art Nouveau Faery by Natalie Adams |
Τα παραμύθια με τη μαγική ή μαγεμένη σύζυγο είναι ιδιαίτερα δημοφιλή στους Έλληνες παραμυθάδες. Κεντρικό θέμα αυτού του κύκλου παραμυθιών είναι ο έρωτας, ο γάμος και η αναζήτηση συντρόφου. Οι δύο κεντρικοί ήρωες είναι δύο άτομα τα οποία ανήκουν σε διαφορετικούς κόσμους, ένα θνητό άντρα και μια μαγική γυναίκα. Οι περιπέτειες και οι δυσκολίες που συναντούν, περιγράφουν τις αντίστοιχες δυσκολίες των ανθρώπινων σχέσεων. Η καταστροφή του ζωώδους περιβλήματος της μαγικής γυναίκας σημαίνει την οριστική επικράτηση της ανθρώπινης μορφής της. Στο παραμύθι Τα Γυάλινα Βουνά κι οι Κοκαλένιοι Κάμποι, η καταστροφή του ζωώδους περιβλήματος της νεράιδας γίνεται με το ρίψη νερού πάνω στο φουστάνι της.
Η ιστορία λοιπόν αυτή αναπτύσσεται στους παραμυθιακούς τύπους ΑΤ 400, ΑΤ 409Α και ΑΤ 402.
ΑΤ 402: Οι τρεις γιοι του βασιλιά ρίχνουν τα βέλη τους για να βρουν νύφες. Οι δύο μεγαλύτεροι βρίσκουν τις κατάλληλες, ο μικρότερος αδερφός όμως αναζητά το βέλος του σ' ένα άγριο μέρος, όπου βρίσκεται η μελλοντική σύζυγος του, η οποία είναι ένας βάτραχος, μια μαϊμού ή κάποιο άλλο ζώο. Η συνέχεια της ιστορίας αφορά την επίδειξη της ανωτερότητας της μαγικής συζύγου απέναντι στις άλλες νύφες.
ΑΤ 400: Ο νέος, αγνοώντας την απαγόρευση της συντρόφου του, της καίει το ζωώδες δέρμα της, με αποτέλεσμα αυτή να φύγει. Ακολουθεί η περιπετειώδης αναζήτηση της σε έναν άλλο κόσμο.
ΑΤ 465Α: Άλλοτε, η καύση του δέρματος δεν ακολουθείται από τη φυγή της κοπέλας, αλλά το παραμύθι συνεχίζεται με την επιβουλή του βασιλιά, ο οποίος μαθαίνει για την ομορφιά της μαγικής γυναίκας και αρχίζει να τη διεκδικεί, βάζοντας τον ήρωα να επιτελέσει αδύνατα ζητήματα. Το παλικάρι τα καταφέρνει με τη βοήθεια της συζύγου του, ή κάποιου συγγενή της, όπως της μάνας της της κυρα-Θάλασσας ή του αδελφού της. Αυτός ο τύπος του παραμυθιού είναι πολύ διαδεδομένος στην Ανατολή.
ΑΤ 409Α: Το συνηθισμένο εισαγωγικό μοτίβο παρουσιάζει μια στείρα γυναίκα, η οποία παρακαλάει το Θεό να της στείλει ένα παιδί, ας είναι και κατσίκα ή κάποιο άλλο ζώο, και η ευχή της πραγματοποιείται, αφού αποκτά ένα κοριτσάκι-κατσικάκι. Η ηρωίδα κάποια στιγμή πηγαίνει να πλύνει τα ρούχα, βγάζει την προβιά της και ένα βασιλόπουλο τη βλέπει και τη ζητά σε γάμο. Στο παλάτι όμως η κοπέλα έρχεται ως κατσίκα, με αποτέλεσμα η πεθερά της την κακομεταχειρίζεται. Κάποτε, όταν η πεθερά πηγαίνει σε έναν γάμο, η κατσίκα βγάζει την προβιά της και κάθεται δίπλα της ως μια πανέμορφη κοπέλα, προκαλώντας τη λύπη της, που ο γιος της δεν πήρε μια τόσο όμορφη κοπέλα αλλά μια κατσίκα. Το βασιλόπουλο καίει την προβιά της γυναίκας του, και τότε αυτή μένει κοντά του με την ανθρώπινη μορφή της. Σε άλλες περιπτώσεις όμως, τη χάνει και την αναζητά σε έναν άλλο κόσμο. Εκεί, την ξαναβρίσκει μεταμορφωμένη σε κορίτσι-κύκνο, της καίει τα φτερά και την ξανακερδίζει. Σπανιότερο είναι το κακό τέλος: η ηρωίδα πεθαίνει μόλις χάνει το ζωώδες περίβλημα της ή το βασιλόπουλο ξαναπαντρεύεται και η μάνα της ηρωίδας πεθαίνει από τον καημό της.
Μεγάλη διάδοση έχει και ο παραμυθιακός τύπος ΑΤ 408: Το παραμύθι ξεκινά με το εισαγωγικό μοτίβο της γριάς που πεθυμούσε χρόνια να φάει φακή. Ένας βασιλιάς φτιάχνει μια πηγή απ' όπου τρέχει λάδι ή κρασί για να παίρνουν οι φτωχοί. Έρχονται όλοι να γεμίσουν και στο τέλος έρχεται και η γριά να μαζέψει το λάδι που έχει απομείνει, συνήθως για να φτιάξει τη φακή που τόσα χρόνια πεθυμάει. Ο γιος του βασιλιά την κοροϊδεύει ή σπάει το σταμνί της κι εκείνη του δίνει κατάρα όπως πεθύμησε αυτή τη φακή, έτσι να πεθυμήσει κι εκείνος την πεντάμορφη κοπέλα, κάτι που τελικά αποδεικνύεται ευχή, στέλνοντας τον σε μια αναζήτηση για το άγνωστο ταίρι του. Φτάνει στο περιβόλι όπου φυλάσσονται τα μαγικά φρούτα και κατορθώνει να τα αρπάξει. Κόβει διαδοχικά τα τρία φρούτα και από το καθένα πετάγεται μια όμορφη κοπέλα και ζητά νερό. Δεν έχει να προσφέρει αρκετό στις δύο πρώτες και πεθαίνουν. Η τρίτη σώζεται. Το παραμύθι συνεχίζεται πάνω στο θέμα της ψεύτικης νύφης που αντικαθιστά την κοπέλα, η οποία θα υποστεί διαδοχικές μεταμορφώσεις: η αντίπαλός της, που στο μεταξύ έχει πάρει τη θέση της, τρυπώντας τη με τη μαγική καρφίτσα, θα τη μεταμορφώσει σε ψάρι, που στη συνέχεια θα ζητήσει να σφάξουν, από τα λέπια του θα φυτρώσει οπωροφόρο δέντρο, κι απ' το κούτσουρο του θα πεταχτεί ακέραια η κοπέλα.*
Καθώς το αφηγηματικό πλαίσιο του συγκεκριμένου τύπου παραμυθιού είναι αρκετά χαλαρό, οι αφηγητές έχουν πολύ μεγάλη ελευθερία στο να αυτοσχεδιάσουν και να σχηματίσουν περίπλοκες παραμυθικές πλοκές, συνθέτοντας αντίστοιχα πολλά και διαφορετικά μοτίβα. Αυτή η διαδικασία παρατηρείται περισσότερο στο δεύτερο μέρος των παραμυθιών για τη μαγική σύζυγο, το οποίο είτε περιλαμβάνει την αναζήτηση της, είτε τα αδύνατα ζητήματα που αναθέτει ο βασιλιάς στον ήρωα.
Ο κύκλος τον παραμυθιών για τη μαγική σύζυγο δομείται πάνω στην αντίθεση των κόσμων των δύο ηρώων, και στην αταίριαστη συνάντηση του μαγικού με το ανθρώπινο. Οι κόσμοι αυτοί βρίσκονται σε συνεχή αντίθεση, καθώς περιγράφεται είτε η αδυναμία της μαγικής γυναίκας να προσαρμοστεί στα ανθρώπινα δεδομένα, καθώς και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο ήρωας στο κοινωνικό του περιβάλλον, από την παρουσία της μαγικής γυναίκας ή όταν την αναζητά σε άλλο κόσμο.
Η μαγική ηρωίδα είναι μια πανέμορφη κοπέλα η οποία ζει σε έναν μακρινό και απομονωμένο τόπο, μέσα στη θάλασσα, στον κάτω κόσμο, σε μια σπηλιά, ενώ φοράει ένα ζωώδες περίβλημα το οποίο μόλις της το κάψει ο σύντροφός της, αυτή φεύγει σε έναν κόσμο μακρινό και παραδεισένιο, πολλές φορές στα γυάλινα βουνά και τους κοκαλένιους κάμπους: "το γυάλινο βουνό(...)είναι το βουνό των νεκρών. Βουνά είναι, κατά τις δοξασίες παλαιότερων εποχών, πολύ συχνά οι κατοικίες των νεκρών(...)Ακόμα το 1890 καταγράφηκε μια λιθουανική παράδοση, ότι παλιά οι άνθρωποι δεν πετούσαν τα νύχια που έκοβαν, αλλά τα έκρυβαν στον κόρφο τους, γιατί πίστευαν ότι όταν πεθαίνει ο άνθρωπος, πρέπει, περνώντας από μια γυάλινη γέφυρα, να αναρριχηθεί σε ένα γυάλινο βουνό(...)Ακόμα και το ότι το γυάλινο βουνό μπορεί σε πολλές διηγήσεις να ανοίξει με ένα κοκαλάκι, υποδηλώνει, ότι είναι το βουνό των νεκρών: το όμοιο μπορεί να καταναγκαστεί μόνο με όμοιο. Κόκαλο πεθαμένου δίνει είσοδο στο βουνό των νεκρών κι αυτό είναι ένα είδος συμπαθητικής (ομοιοπαθητικής) μαγείας".** Σ' αυτό τον κόσμο λοιπόν, η μαγική ηρωίδα ζει ως κορίτσι-κύκνος ή ως κορίτσι-περιστέρι. Η μαγική φύση της δεν είναι διακοσμητική, αλλά οδηγεί στην εξέλιξη της δράσης ή δίνει την τελική λύση.
Ο Δρακοντοκτόνος ήρωας.
 |
| Ivan Andrew, St George killing the dragon |
Η πιο γνωστή θρησκευτική παραλλαγή του παραμυθιού με το δρακοντοκτόνο ήρωα. Από το Γύθειο Λακωνίας έρχεται η συγκεκριμένη και βρίσκεται στο βιβλίο των Αγγελοπούλου-Μπρούσκου Επεξεργασία Παραμυθιακών Τύπων και Παραλλαγών ΑΤ 300-499.
Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένας βασιλιάς και μια βασίλισσα και είχανε δύο κορίτσια μοναχά. Αγόρια δεν είχανε. Και αυτή η πολιτεία είχε ένα πηγάδι και σ' αυτό το πηγάδι ήτανε ένα θερίο. Λοιπόν αφού δεν είχανε αλλού νερό παγαίνανε και παίρνανε από εκείνο το νερό! Είχε βγει διάταγμα: Ρίχνανε σκαρφίον και, όπως τους τύχαινε, έπρεπε να πάει ένας άνθρωπος να τον φάει το θερίο και έτσι θα παίρνανε νερό όλη την εβδομάδα. Έφαγε το θεριό πολλά κορίτσια. Μια Παρασκευή ρίξανε το σκαρφίον και έτυχε της βασιλοπούλας. Το πρωί λοιπόν έπρεπε να πάει στο πηγάδι να τη φάει το θερίο. Ο βασιλιάς έβγαλε διάταγμα «όποιος βρεθεί και σκοτώσει το θερίο και γλιτώσει την κόρη του θα την πάρει γυναίκα και το μισό του βασίλειο». Λοιπόν παρουσιάστηκε ο Σατανάς και έγινε ένας νέος όμορφος και πήγε στο βασιλιά και του λέει: «θα σώσω τη θυγατέρα σου, αλλά θα μου τη δώσεις
αυτήν γυναίκα μου και το μισό σου βασίλειο και θα γλιτώσει όλη η πολιτεία». Ο βασιλιάς του λέει: «θα στα δώσω».
Το Σάββατο το πρωί καβάλησε ο άγιος Γιώργης το άλογο του και ακόνισε το σπαθί του καλά. Παίρνει και η βασιλοπούλα το βαρέλι και πάει στο πηγάδι. Τον άγιο Γιώργη δεν τον εγνώρισε κανένας. Ο άγιος Γιώργης έδεσε το άλογό του σε μια μουριά και πήγε και εκείνος κοντά με τη βασιλοπούλα. «Φεύγα, καλό παλικάρι μου, γιατί θα μας φάει και τους δυο!» Κάτσανε στην κόχη του πηγαδιού και
η βασιλοπούλα έκλαιγε. Έγειρε αυτός στην ποδιά της βασιλοπούλας να τον ψειρίσει. Σε μια στιγμή το θεριό ανέβαινε και βούιζε όλος ο κόσμος. Η βασιλοπούλα από το φόβο της δε μπόραγε να μιλήσει στον άη-Γιώργη, έπεσε μια σταγόνα στα μάτια του και ξύπνησε το παιδί με φόβο. «Αχ!», της λέει, «θα μας φάει και τους δύο τώρα». Μόλις ανέβηκε στην κόχη το θερίο, βουτάει ο άη-Γιώργης το σπαθί και του κόβει το κεφάλι. Έκαμε κι άλλο κεφάλι και του έκοψε και το άλλο. Έβγαλε τις γλώσσες του θερίου και τα κεφάλια τ' άφησε. «Γιόμισε», της λέει, «το βαρέλι σου και πήγαινε και πες του πατέρα σου να βγάλει διάταγμα να πηγαίνει όλη η πολιτεία να παίρνει νερό και να μη φοβούνται».
Έμαθε ο Σατανάς και πάει και παίρνει τα κεφάλια και τα 'βαλε σ' ένα σακί και την Κυριακή ήρθε να πάρει τη βασιλοπούλα. «Το σκότωσα το θεριό», είπε στο βασιλιά, «και θα 'ρθω να πάρω τη γυναίκα». Παρουσιάστηκε ο άη-Γιώργης και λέει στο βασιλιά:
«Αφέντη βασιλιά, δεν είχε γλώσσες το θερίο;» «Είχε», λέει ο βασιλιάς. Κοιτάνε λοιπόν το θερίο και δεν είχε γλώσσες.
Παρουσίασε ο άη-Γιώργης τις γλώσσες. Κάλεσε ο βασιλιάς τους δεσποτάδες, τους παπάδες, έκαμε λιβάνια και άλλα δεσποτικά πράγματα, και μόλις παρουσιαστήκανε οι δεσποτάδες, ο Σατανάς λάκισε και ξοπίσω του οι δεσποτάδες και οι παπάδες και μέσα στη μέση ο Σατανάς. Και είπε ο άη-Γιώργης στο βασιλιά ότι είναι ο Σατανάς. Και του είπε ο βασιλιάς: «Τότε θα την πάρεις εσύ». «Εγώ είμαι άγιος και δεν παντρεύομαι και την κόρη σου να τη δώσεις σε βασίλειο». Εκείνοι ζήσανε καλά και εμείς καλύτερα.
Τα παραμύθια για το δρακοντοκτόνο ήρωα ανήκουν στη μεγάλη κατηγορία των μαγικών παραμυθιών (ΑΤ 300-749) και έχει αναγνωριστεί ως ένα από τα αρχαιότερα παραμύθια, πάνω στα οποία έχουν έχουν αναπτυχθεί πολλές άλλες αφηγήσεις. Ο S. Harland στο βιβλίο του Ο Μύθος του Περσέα, ανάγει το βασικό θέμα του δρακοντοκτόνου στο μύθο του Περσέα και της Ανδρομέδας, για τον οποίο υποθέτει ότι αποτελεί παραλλαγή ανάμεσα σε αναρίθμητες και πιο πολύπλοκες διηγήσεις.
Ένας δράκος φυλάει το νερό μιας πηγής ή μιας βρύσης και, προκειμένου να το αφήσει να τρέξει, ζητά κάθε χρόνο τη θυσία μιας νέας παρθένας. Κάποια στιγμή έρχεται η σειρά της κόρης του βασιλιά του τόπου, και ο βασιλιάς τάζει σε όποιον τη σώσει την ίδια και το μισό βασίλειο. Εμφανίζεται ο ήρωας, ο οποίος μεταγενέστερα και μέσα από τη χριστιανική θρησκευτική επιρροή σε κάποιες διηγήσεις ταυτίζεται με τον Άγιο Γεώργιο, ενώ σε κάποιους άλλους τύπους διηγήσεων με την Αγία Παρασκευή. Περιμένοντας το θεριό, ο ήρωας κοιμάται στα γόνατα της βασιλοπούλας, η οποία τον ξεψειρίζει (μοτίβο γνωστό από την αρχαιότητα, δείγμα της μεγάλης τρυφερότητας μεταξύ των δύο ηρώων. Σκοτώνει το δράκο, και του κόβει το ένα ή τα περισσότερα κεφάλια, παίρνοντας του τις γλώσσες, και φεύγει. Το μοτίβο αυτό είναι επίσης γνωστό από την αρχαιότητα, από το μύθο του Αλκάθοου, γιου του Πέλοπα, ο οποίος σκότωσε ένα λιοντάρι και κέρδισε την κόρη του βασιλιά Μεγαρέα. Το κατόρθωμα και τη βασιλοπούλα διεκδικεί ένας αντίζηλος του ήρωα, όμως η αλήθεια αποκαθίσταται όταν εκείνος εμφανίζεται με το αποδεικτικό στοιχείο, δηλαδή τις γλώσσες. Ακολουθεί ο γάμος.
Ο παραμυθιακός τύπος του δρακοντοκτόνου ήρωα, σύμφωνα με τον Ράνκε, γεννήθηκε και αναπτύχθηκε στη Δυτική Ευρώπη. Το παραμύθι παίρνει τη χαρακτηριστική μορφή στη Γαλλία, και από εκεί μεταφέρεται στην Ιβηρική Χερσόνησο και εν συνεχεία στο Νέο Κόσμο. Το συναντάμε επιπλέον σε ολόκληρη την Ευρώπη: Γερμανία, Σκανδιναβικές χώρες, Βαλτική, Ιταλία, Ανατολική Μεσόγειο. Επίσης, είναι γνωστό στη Βόρεια και Κεντρική Αφρική, Μαδαγασκάρη, Ινδία, Μαλαισία, και Ιαπωνία.
Σύμφωνα με το Μηνά Αλεξιάδη, ο οποίος ασχολήθηκε με το παραμύθι του δρακοντοκτόνου ήρωα και τις ελληνικές παραλλαγές του όπως τις έχει καταλογραφήσει ο Γεώργιος Μέγας, αυτές διασώζουν ακέραια αρχαϊκά μοτίβα και στοιχεία, και εμφανίζουν μια διαχρονική συνέχεια που ξεκινάει από τον Περσέα και φτάνει στο δρακοντικτόνο άγιο Γεώργιο, ανεξάρτητα από την ευρωπαϊκή παράδοση. Ο AT 300 δανείζει ειδικά το θέμα της δρακοντοκτονίας και σε πολλούς άλλους τύπους παραμυθιών. Το θέμα αυτό δένει λειτουργικά με τη δομή των «ηρωικών» αφηγήσεων. Ο ήρωας νικάει το δράκο, αλλά έτσι προκαλεί το φθόνο των αδερφών του, πράγμα που τον οδηγεί σε μια νέα σειρά περιπετειών. Βρίσκει θαυμαστούς συντρόφους που τον στηρίζουν, μαγικά αντικείμενα ή όπλα που του εξασφαλίζουν τη νίκη. Καταφεύγει στη βοήθεια πιστών ζώων. Χάνει (γιατί του την κλέβουν τα ίδια του τα αδέλφια ή ένας αντίζηλος που τη διεκδικεί) και ξαναβρίσκει την αγαπημένη του. Μέσα σ' αυτήν την αλληλουχία ηρωικών κατορθωμάτων, το μοτίβο της δρακοντοκτονίας προσφέρεται ως μία αφηγηματική στιγμή κορύφωσης, που σφραγίζει τους περισσότερους ήρωες των μαγικών παραμυθιών.
Βιβλιογραφία
Άννα Αγγελοπούλου, Αίγλη Μπρούσκου, Επεξεργασία Παραμυθιακών Τύπων και Παραλλαγών ΑΤ 300-499, τ. Α', εκδόσεις Ε. Ι. Ε., Αθήνα 1999.
Μαριάνθη Καπλάνογλου, Παραμύθι και αφήγηση στην Ελλάδα: μια παλιά τέχνη σε μια νέα εποχή, εκδόσεις Πατάκη, 3η έκδοση, Αθήνα 2006.
Μιχάλης Μερακλής, Έντεχνος Λαϊκός Λόγος, εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 2007.
* Μαριάνθη Καπλάνογλου, ο. π.
** Μιχάλης Μερακλής, ο. π., σημείωση 22.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου